11 noviembre 2021

JESÚS DEMACHACA KASIKINAKANA UÑNAQAPANAKAWA JACH’ANCHAYATANI

 


Jutiri tunka kimsani uru saraqkipana aka Lapaqa (noviembre) phaxsina, pä waranqa pä tunka mayani marakipana, Sullkatiti Qhunqhu Markana, Jesús de Machaca Municipio, Provincia Ingani uksa tuqina, amt’asiwa jach’anchayaña Blas Ajacopa, ukhamaraki Gaspar Asistiri nayra Jesús de Machaca Kasikinakaru. Aka amtawi wakichawixa sutincht’atawa: “Imposición de bustos de los Caciques de Jesús de Machaca: Blas Ajacopa y Gaspar Asitiri”. Ukhamaraki aka amtawixa phuqt’ataniwa Ingavi Provincia Markana pataka mara phuqkipana.

Uka urutakixa wakicht’atawa ma Wilancha, ukaxa luqt’ataniwa wali willjta pacharu, ukatxa, wakicht’atarakiwa mä acto cívico, ukhanwa Jiliri irpirinakampi chikt’ata Blas Ajacopa ukhamaraki Gaspar Asitiri uka nayra cacikinakana uñnaqanakapa qhanstayatani. Ukharusti, wakicht’atarakiwa, mä desfile de honor, ukhamaraki Apthapi comunitario. Niya jayp’u tuqiru uñacht’ayataskarakiniwa phust’awinaka, ukhamaraki thuqta’winaka.

Blas Ajacopa ukhamaraki, Gaspar Asisitiri jilanakaxa, Jesús de Machaca markana nayra kasikinakawa. Jupanakawa ch’axwaña qalltawayatayna, markanakasana derechonakapaxa yäqatanapataki. “Cual ley de la pernada. Warmminakasaxa janipiniwa mayampisa mayampisa aka kuranakampi mä simana ikintasiri qhitatakaspati”, “Justicia, justicia. Jiwasanakaxa rispitatañasawa, janiwa uraqinakasaxa kuna jiwasankistuwa janiwa khitisa aparkistaspati. Justicia, jiwasanakaxa taqini sartasipxañani jilata kullakanaka”. Ukhama amuyunakampiwa sayt’asiña qalltawayapxatana. Ukatwa jupanakaru uruchatani Jesús Machaca Markana sayt’asiwipa pataka mara phuqaskina.

Aka amtawixa, ukhamaraki wakichawixa sarantayatawa Autoridades Originarias y la Directiva de la Urbanización Sullkatiti Titiri – Qhunqhu Milluni uka markana jiliri irpirinakapampi chikt’ata. Ukhamaraki, aka wakichawixa coordint’ataskarakiwa jilata Franz Laime Pérez, ukhamaraki  Jiliri Mallku Wakicha - Qhunqhu Milluni, Jiliri Mallku de Sullkatiti Titiri Zenón Ajacopa Pairumani, ukhamaraki Presidente de la Urbanización Sullkatiti - Qhunqhu Sergio Ochoa.

Qillqiri: Isaac Callizaya Limachi



 

08 octubre 2021

MUNICIPIO JESÚS DE MACHACANA QINA QINA THUQT'AWIPA

                    

Pasiri Kimsa urunaka saraqkipana taypi sata phaxsina pä waranqa pä tunka mayani marakipana, apasiwayi mä phuñchhawi Jesús de Machaca markana “Qina qina thukt’awi”, purintanawapxarakiwa tunka llatunka ayllunakana, sapa mayni ayllunakanakaxa qina qina thukhunt’awapxaraki.

Uka kipkaraki apasiwayi mä qhathu, uywanaka tuqita, waka wawanaka, qarwa, iwija, khuchhi, juk’ampina sarantawayi. Ukhamaraki, isinaka, suriyawu, punchu, awayunaka, kunaymani isinakwa aljart’asipkarakinxa, ñiq’ita lurt’ata lusa phukhunaka, palatunaka, ch’uxña q’uranaka, muxsa achunaka, challwa p’ap’i  juk’ampinakawa utjana.

Kunjamatixa jikxatt’asipxarakinwa Honorable Alcalde Municipal de Jesús de Machaca, Jilata Edwin Cusi, consejalanakampi chikt’ata, ukampirusa jach’a mallku Juan Guarachi, jach’a mallku taykampi walipuniwa jallallt’awapxaraki, sapa ayllunakanakaru thuqt’awipata.

Honorable Alcalde Municipal de Jesús de Machaca Edwin Cusi arst’awarakiwa akhama sasina “…jallallt’awaytwa taqpacha marka markachirinakaru purint’aniwapxatamata, aski jutawi churapsma taqiniru. Aka qina qina thukhunt’awixa janiwa Rosario mamitaru jach’añchañatakikiti, nanakaxa thuqt’asiptwa qina qina thuqt’awxa sata qalltataki, kunatsa qina qina sataxä, ukampixa qinayanakwa jawsasipktxa jalluntañapataki ukatxa wali suma ch’uqi satantañataki, uka amtawimpiwa sapa maransa thuqt’asitaraki”.

Jach’a mallku Juan Guarachi arst’awarakiwa: “tunka llätunka ayllu comunidades ukharakiwa aksaru purint’anawapxi, tumpt’iri, qamart’iri, culturasa juk’ampi jach’aru aptañani taqinisa uñt’añapawa kunjamsa thuqt’astana sata qalltañataki, aka uraqpachawa yatiñapaxa”, sasinwa arst’awaraki.

Ukhamarakiwa taqpacha ayllunaka comunidades palco tuqinxa tunka phisqhani k’atanakawa qallantawapxaraki thuqt’awipxa, uñichat’ayawapxaraki walisuma isthapt’ata, jilanakasa kullakanakasa, jilanakaxa ternuni, qhawampi, suriyawumpi ajunt’ata, phusasa phust'asisa ampararuxa mä suriyawusa apt’asita, Sara sara sasinwa walipuni uksaru aksaru thuqhunt’apkarakinxa uka kipkaraki kullakanakaxa chakitillankamaki wayita pullirani awayusa q’ipt’ata ukhamwa thuqhunt’apkarakinxa, ukatxa k’usillunakasa uksaru aksaru jalnakt’apkarakinxa.

Ukampirusa Jilata Eusebio Pairumani comunidad Sullkatiti Titiri uksatarakiwa jupaxa akhamwa arst’awayaki: “ kunatsa qhawa uskuntasisina thuqt’asiptxa, nayra pachanakaxa utjanwa ch’axwawinaka, nuwasiwinaka ukaqinakata, ukatwa  aka qhawaxa mä chaleco anti bala ukhamwa nanakatakixa, suriyawusti ampararu apt’ataxa ukaxa acirusa wich’inkhata qatatt’atapkirista ukhamwa qamasampiwa ukxa sara sara sasinwa thuqhunt’ataxa, ukampirusa aka suriyawuxa yaqhipaxa aciru p’iqiniskiwa utjaskiwa nayra suriyawunakaxa sasinwa arst’awaraki ukampirusa jaylint’awarakiwa, Sullkatiti Titiritwa purinta Machaqa markaruwa mantanta wayayaya…”, sasinawa arsuraki.

Ukhamwa walipuni thuqt’asiwapxaraki taqi comunidades ayllunaka palco mistusinxa sapa mayni ayllunakanawa plaza principal uksanxa mä puesto ukhamarakitaynawa ukharkamawa samart’apxaraki ukatxa thuqt’awimpi jaylliwimpi walipuni kusist’awapxana.

Ukatxa juk’ata juk’ata kut’awayxapxaraki


kawkha comunidad ukhatsa purint’anawapxi uksarkama sarantawayxapxaraki.

 

 Qillqiri: Verónica Ajacopa Pairumani 

Phuutullanaka: Franz G. Laime Perez

 

14 septiembre 2021

SULLKATITI TITIRI MÄ MARAMPI PHUQHANTAWAYI: ANAT’AWINAKAMPI SARANTAWAPXARAKI


Tunka mayani, tunka payani urunaka saraqkipana sata qallta phaxsina, pä waranqa pä tunka mayani marakipana, Jiliri p’iqinchiri irptaraki ayllu Sullkatiti Titiri, mallku awki Zenón Ajacopa Pairumani, mallku tayka Bonifacia Justo, ukhamaraki, mallku originario Exalto Calle, mallku Educativo Marcial Pairumani, ukhamaraki tunka p’iqiñchiri sapa zonata, ukhamawa pelota anat’awinaka sarantayawapxi.

Sullkatiti Titiri markaxa kunjatsa yuriwayi, akhamawa arsta'wayi “kunatsa Sullka 
titi Titiri satapachaxa. Amuyasiwa niya Mä waranqa pusipataka phisqhatunka marana,  ukhatpacha mä uñacht’awi ucht’awapxama, Gabriel Fernández Guarachi khintinsa, uka chachaxa uywatatanawa Jiliri achachilanakasata, anqaxa markata  Perú uksata, ukampirusa jach’a iglesia Jesús de Machaca uksa tuqinkaski ukxa jupawa lurt’awayatayna, mä waranqa suxta patakani maranwa  tukt’ayasiwxatayna. Uka nayra maranakatpachawa Sullkatiti Titiri markaxa utjxatayna.  Nayraqataxa llink’i Titiri satanwa, ukampirusa Lili Liki markampi, Yawriri markampi xaqthapitaynaxa. Sullkatiti Titiri marka uraqixa wali jach’anwa, ukhamaraki anat’awinakaxa uñstataynawa José Ballivián jupanakaxa anat’apxirinwa Jesús de Machaca tuqina, Angamu sata mä equipo de futbol ukanakampiwa wali anat’apxirinja, ukatxa Jilata director Víctor Pérez uka jilatawa uñstayawayi walja anatt’iri tamanaka niya pä tunka phisqhani, kimsatunka, tamanakawa anatt'apxirixa”, ukhamawa arst’awayi mä reseña histórica Jilata Eusebio Pairumani.

Ukatxa anatt’awapxi mä clásico, Ballivián ukhamaraki 30 de mayo jupanakaxa jikthaptawapxi Jiliri jilanakasa, seniors. Ukampirusa sutiñcht’awapxiwa amtasina Jilata “Doctor Félix Layme Pairumani”, ukhama anatt’awapxi jilanakasa, kullakanakasa, jisk’alalanakana ukhamawa wali kusisita anatt’asiwapxi.

Akhulli amuyt’awi, amthapiñani sarnaqawisa

Jayp’u tuqiruxa tunka mayani urunaka saraqkipana sata qallta phaxsina, mä Nayriri Akhulli Amuyt’awi apasiwayi sede cultural ayllu Sullkatiti Titiri uksa tuqina, amuyt’awapxarakiwa, kunaymani Jiliri jilanaka kullakanaka ukhamawa aruskipt’awapxaraki, kunjatpinsa sutiñcht’asiwayi Sullkatiti Titiri sasina, ukampirusa amuyt’apxarakinwa kunjatsa aka ayllu Sullkatiti Titiri nayraru sartaysna sasina, kunanakasa yapt’araksna,  turismo taypiru ukhamata juk’ata juk’ata sarantaysna, nayraqatxa qillqt’añani pankanaka ukata uñicht’ayañani lurawinakampi sasina aruskipt’awapxaraki.

Ukata uksaxa thuqhunt’awapxarakiwa wali kusisita, sampoñada uka thuqt’awimpi, ukhamaraki akhulli inalmama kuka akhullt’asiwapxaraki, khitinakasa wakicht’awapxi, residentes sullkatiteños jupanakana wakicht’atawa Nayriri Akhulli Amuyt’awi uka amuyuxa.

Tunka payani urunaka saraqkipana sata qallta phaxsina juk’ampi anatt’awapxi semifinales y finales sasina, ukhamawa qamart’awapxaraki familiampisa wawanakampisa, ukakipkaraki utjawarakiwa atipt’irinaka anatt’awinxa. Octava zona, ukawa Nayriri puesto puriwayaraki, jupanakaruxa mä jach’a qarwa luqtawayapxi, ukhamaraki Copa Rotativa Felix Layme Pairumani, uka luqtawayapxi. Payiri chaqansti Tercera zona ukawa atipawaraki.

 

Yatiyiri: Verónica Ajacopa Pairumani 

29 agosto 2021

AYMARA MARKANA ARUPA JACH’ANCHIRI FÉLIX LAYME PAIRUMANI JILATAWA CHHAQT’AWAYXI WIÑAYA MARKARU

 

Pasiri tunka paqallquni urukipana llumpaqa/agosto phaxsikipana, pä waranqa pä tunka mayani maräkipana, Wiñaya Markaru aymara aru jach’anchayiri jilata Félix Laime Pairumani sarawayxi. Jupasti lingüista, antropólogo, filósofo, ukhamaraki Yatichiriakinwa sasina yatiyanipxaraki.

Yuriwayataynawa pä tunka pusini uru saraqkipana llumpaqa/agosto phaxsina, waranqa llatunka pataka pusi tunka llatunkani marana (carnitipanxa pä tunka uru saraqkipana, octubre phaxsina yuritawa sarakiwa), Sullkatiti, Jesús de Machaca markana, Ingavi provinciana.

Jakkasaxa, Félix Layme Pairumani jilataxa wali jach’anchawayi, yatxatawayi, ukhamaraki qhananchawarakitayna Aymara markana arupa, ukhamaraki sarawipa. Uka yatxatawinakxa yatichanwa Universidad Católica Boliviana, ukhamaraki Universidad Mayor de San Andrés jach’a yatiqaña utanakana.

Yatichiriñatakixa Normal Warisat’a uksa yatiqaña utaruwa saratayna. Niyaki yatichaña qalltxana pata markanakanxa, ukhata pachawa amuyt’asitana kawki thakinjama saraña. “Warisat’a Normalanjama castellano aruta yatichaña ukhaxa, amuyatanawa yatiqiri wawanakana llakita jikxatasitapa. Uka wawanakaxa ukhama llakitäpxanwa castallanu aruta yatichata. Ukatwa qalltatayna Aymara aruta yatichaña”. Ukhamsawa Franz Laime Pérez yuqapaxa amtt’awayi awkipatxa.

Uka amuyuwa Aymara aru tuqi irnaqañxa ch’amañchawayatayna, yaqha yatxatirinakampi chikt’ata, Xavier Albo uka jilatampisa. Niya llatunka Aru Pirwa panka qillqatanakwa apsutayna, ukatsti, kimsa tunka paqallquni pankanakwa qhanstayawayi. Uka pankanakanxa qillqt’atawa amuykipawinaka, siwa siwanaka, chapara arunaka, ukhmaraki juk’ampi yatxatawinaka aymara lup’iwitkamaki.

“Jupa jilatawa wali ch’amawayi aymara sarawi uñt’ayañataki, jupawa chiqpachanjama irnaqawayi interculturalidad uka sarawi, ukhamaraki thaqawayi aruskipt’aña pachanaka”, ukhama sawa arxat’awayi Rodney Miranda, Secretario de cultura de la Alcaldía de La Paz. “Jupaxa aymara aru wali suma yatxatirinawa aka markanxa, jupawa wali suma aru pirwa aymara/español español/aymara pankxa lurawayi”, sarakiwa arsuwayi Sayuri Loza kullakasa.

Félix Layme Pairumani jilataxa p’iqincharakitaynawa “Jayma” suplemento aymarata qillqata periódico Presencia uka tuqina (jichhurunxa janiwa utxjiti). Niya kimsa pataka jakhunakaruwa puriwayatayma uka qhanañchawi qillqataxa. Ukhamaraki, qillqarakitaynawa suplemento semanal “Kimsa Pacha” aymara, qhichwa, warani arunakana, periódico Prensa uka taypina. Uka qhanañchawisti puritaynawa niya pataka phisqatunka jakhunakama.

2010, 2013 maranakaxa qillqawayarakitaynawa periódico La Razón uksa tuqina, ukatsi, qhipa urunakanxa, k’achacht’askataynawa periódico Jayma internet tuqina yuqapampi.

1998 uka maransti, “Premio Mundial de la Fundación Hiroshima por la Paz y la Cultura” uka payllawi qatuqt’awayatayna.

Niya kimsa tunka maranakawa irnaqawayi Universidad Católica Boliviana uka jach’a yatiqaña utana, walja wayna tawaqu yatiqirinakaruwa yatichatayna. 2005 uka maransti UCB yatiqaña utasti chhijllt’awayarakiwa “Doctor Honoris Causa” sasina yatiyanipxaraki.

Ukhamaraki, Félix Layme Pairumani jilataxa wali phuthullanaka apsurinwa, janiwa inaki kawkirusa sarkanti sasina arsupxaraki. Achachilanakampi, jiliri tiyunakampi jank’akiwa jiskt’awinaka aruskipiri, sasawa Franz Layme yuqapaxa arst’araki.

Niyawa paqallqu tunka payani maranaka phuqharakiñapana,  jaqicht’asitanwa Paulina Pérez kullakampi. Wawanakapasti: Lino Germán, Sara Elizabeth, Franz Gabriel, Lucía Corina, Iván Hermes, ukharusti Oscar, uka sullka yuqaxa, niya waynapachawa jakaña tukt’ayawayxarakitayna 2002 marana, jani wali ñanqha usumpi. Jichhaxa, yuqanakapa phuchhanakapaxa amptasipkiwa tatapana thakhipa arkaña, amuyupa jani armañataki.

Aka yatiyawixa, apst’atawa Pagina siete, ukhamaraki Escape – La Razón uka periodiconakata.

 

Isaac Callizaya Limachi

20 agosto 2021

CUMANA MARKANXA SUXTIRI MARA QHATU, UKHAMARAKI THUQT’AWINAKA UÑACHT’AYAWIWA APASIWAYI

 

Nayriri urukipana aka Lakani Phaxsi qalltkipana, pä waranqa pä tunka mayani marakipana, Cumana markanxa apasiwayiwa suxtiri Mara Qhatu, ukhamaraki thuqt’awinaka uñacht’ayawi.

Cumana markaxa jikxatasiwa Puerto Pérez municipio tuqina, Los Andes provinciana. Cumana markaxa niya quta thiyana jikxatasiraki. Aka markachiqawa auto thakhixa mantawayi Quwana, Qascachi, Qhiwaya uka markanakaru purt’añatakixa, ukhamaraki, Cuyawi, Patapatani, Sucuto uksarusa maysa jalsüxa tuqisa purt’atarakispawa Qiwaya markakama.

Vista panorámica Cumana, marzo 2021

Cumana markaruxa Batallas, Puerto Pérez Ch’ililaya marka uktsa tuqi, jani ukhasti Pucarani marka thaki chiqasa purt’atarakispawa. Cumana markaruxa makhatt’añawa mä nayra qalata lurt’ata chaka trakinjama. Uka Chakaxa, nayra Chiripa marka markachirinakana lurt’atawa sasawa yaqhipa uksa tuqita yatxatirinakaxa sapxaraki. Jichhakamaxa auto k’añaskunakasa uka chakanjamawa jalkatt’apxi Belén Yayes markata Cumana markakama, ukhamaraki quta aynacha markanakaru purt’añatakisa.

Cumana markaxa Distrito Sub Alcaldía ukhama utt’ataxarakiwa: Cumana Grande, Central Cumana, Cumana Alta uka markanakampi Puerto Pérez municipio tuqina.

Cumana markanxa wali suma sarawinakawa sarayataski. Nayra achachilanakana thuqt’awipanakapasa, phust’awipanakapasa Cumana markanxa wali jach’anchayataskiwa. Ukhamarakiwa, nayra laq’a achachilanakana qala utanakapasa uka qullu iramanakana sayaskiwa. Ukatwa Cumana marka irpirinakaxa marka markachirinakampi chikt’ata amt’awayapxatayna aka sarawinaka yaqha markanakaru uñacht’ayañataki. Aka wakichäwisti niya suxta maranakawa apasiwayxaraki “Feria Anual – Danza y Música Aymara” ukhama sutimpi uñt’ata, wakicht’ata llumpaqa/agosto Lakani Phaxsi qalltkipana.

Nayriri uru Lakani phaxsi qalltkipanxa Cumana markanxa wali kusisiña urunwa. Wali alwatpachawa markachirinakaxa mä jach’a qhathu ut’ayawayapxi. Uka qhathunsti, taqi kunarakiwa utjana althapt’asiñataki. Kuna sawutanakasa, waña juyranakasa inapiniwa qunurt’ayanxa. Ukhamaraki Qarachi, Mawri, pejerrey challwanakasa utjana alwa tuqiruxa. Uka qhathunsti utjarakinawa taqi kasta uywanakasa aljañataki.

Jayp’u tuqiruxa uñacht’awayatanwa maya maya markanakana phust’awinakapa, thuqt’awinakapa. Cumana Alta, Qhanapata, ukhamaraki Sub Central Belén uka markanakaxa Chayawa Anata thuqu uñacht’awayapxi. Aka thuqhusti, jallu pacha thuqt’awiwa, yapunakaru chayawt’añataki. Ukatsi, Central Cumana markasti Chhikchhika thuqu uñacht’ayaraki, ukhamaraki Cumana Alta markasti  Niñula – Whiphiri uka thuqu uñacht’ayaraki.

 

Cumana grande uka markasti Mineros uka thuqhuraki uñacht’ayapxi, kunatixa, Cumana markanxa wali jach’a Q’athawa Qullu utji. Uka qullunwa yaqhipa markachirinakaxa irnaqt’apxaraki, ukatawa uka Minero thuqhuxa uñacht’ayawayata.

Cumana Central markaxa Waka Tinki uka thuqurakwa uñacht’awayapxi: “Turu turituy wakitay, warusa turituy wakitay. Jawasa panqara turitu, ch’ixi panqara turitu ayayayay…” ukhama sasawa mamanakasa wali jayllt’awayapxi ch’ixi wakanakasa, warusa wakanakasa irpt’asita, yapa yapuchiriwa sasina.

 

Ukharusti, Cumana Grande markawa wali sumapini uñacht’awayapxi Lakita Siku uka thuqhu. Wali suma nayra isinakampi isthapt’ata, wali suma jach’a suri phuyunakampisa k’achacht’ata ukhama. Ukatawa jupanakaru chhijllt’awayata mä suma payllawi luqt’awayañataki.

 

Jilata Alberto Mamani Sub Alcalde Distrito Cumana irpxarurixa wali taqi chuymampiwa jallallt’awayta taqi markachirinakaru sasina arst’awayaraki. “Irnaqt’askakiñani phust’awisanaka, thuqt’awisanaka, ukhamaraki turismo jach’anchayañataki. Aka Cumana markanxa utjapxituwa niya pä tunka thuqt’awinaka, niya marpachawa tuqt’ataskaraki. Uka thuqhunakaxa yatxat’ataskiwa, ukhamaraki Municipio tuqisa Kamachinakasa apst’ataskarakiwa jani chhaqañapataki. Aka wakichawixa amt’atawa Aymara sarawi uñacht’ayañataki… Ukhamaraki, amuykipt’ataskarakiniwa jutiri pachanakataki mä Museo de Arte Plumario uta aka Cumana markana wakicht’añataki. Ukhamaraki, inasa juk’ampi jach’a Phistiwalaxa wakicht’atachini jutiri octubre phaxsitaki Distrito Cumana markana aniversariopataki”. Ukhama sasawa Sub Alcalde Alberto Mamani jilata arst’awayi, jallallt’awayaraki qhitinakatixa Cumana markaru purt’awayapki jila kullakanakaru.

Ukhamawa Cumana markana qamart’wayatana. Niya Inti tatasa jalantkipana, Illampu Apu khunu achachilasa walipini k’ajtanirakina Cumana markata uñtataxa.

L. Isaac Callizaya Limachi


08 agosto 2021

CRISTOBAL COLÓN UKA JAQINA UNÑAQAPA T’UNJAÑA MUNAPXI

 

Pasiri pä uru saraqkipana, lakani agosto phaxsina, pä waranqa pä tunka mayani maräkipana, Chukiyawu jach’a markana, Cristóbal Colón uka jaqina uñaqapwa t’unjaña yant’awayapxi mä tama aymara jila kullakanakaxa.

Sapa marawa amtasi pä uru saraqkipana lakani phaxsina “Revolución Agraria Productiva y Comunitaria” uka uru, nayra maranakasti “Día del Indio” ukhama sutimpi uñt’ata. Uka uruwa mä tama Aymara jila kullakanakaxa Cristóbal Colón uka jaqina unñaqapa t’unjawayaña yant’awapxi, aka Prado Chukiyawu markana. Combos apt’asita, pitas apt’asita kuna, mä aymara waynawa punchuni, jiskhuni, lluch’uni kuna, maya jalkatasina, Colón jaqina uñaqapata nasapwa k’ulaqawayi, ukatxa ch’iyara samimpiwa q’ala ajanu unñaqapxa jawsuwayi.

Cristóbal Colón uka jaqina unñqapaxa janiwa wakiskxaspati aka markana utt’ataskañapaki, janiwa jiwasana sarawisa jach’ankiti. Uka unñaqaxa, “colonización” anqaxa markata jani walt’awi amuyu utjnuqatwa qhanañchi markasanxa, sasawa markachirinakaxa phiñasita wali arst’awayapxi internet uksa tuqisa.


Yaqhipa Chukiyawu marka irpirinakaxa kamisarakisti ukhama yanxapxanisti sarakiwa arsuwayapxi. Uka “monumento” unñaqaxa wali jaya sarawiniwa, ukhamaraki Italia markana inaki luqt’atawa aka marakasaru, sasawa qhanañcht’awayi La Paz Alcaldía irpirinakaxa. Jichhaxa uka monumento unñaqa askichañaxa niya 56.000 bolivian qullqiwa wakisini, sasawa qhanañt’apxaraki.

Uka monumento unñaqaxa utt’ayatatanawa 1926 uka marana, avenida 16 de julio Chukiyawu markana, amtañaki kunjamatixa purinkana aksa uraqiru jach’a yampunakata lamar quta chiqa, 1492 uka marana.

Tunka payani uru saraqkipana octubre phaxsita, 1492 uka maranwa aka uraqi takt’i, India uka markaruwa purta sasina. Ukata jichhurunaka kamawa aka Awya Yala markachirinakaxa sutinchatana “Indio” sutimpi. Uka maranakatwa qalltawayi jani walin jaqañaxa aka Awya Yala uraqinxa. Ukata uksaruwa, español jaqinakaxa aka Awya Yala markanaka t’unjawayi, quri, qullqi q’ipsusiwayapxi, ukhamaraki achachila awichunakasana ch’amapa tukkhawayi Mina manqhanakana, Hacienda irnaqawinakana, Pongo, Mit’ani, Yanacona, ukhamaraki tukuta.

Uka jani walt’awinaka amtasawa aymara markachirinakaxa Cristobal Colón jaqina unñaqapxa t’unxawayaña munapxi.

Chiqasa, jichurunakanxa yaqha urunakankxtanwa, ukhamaraki, Estado Plurinacional sutimpi markana. Uka anqaxa markata jutiri jaqi unñaqanakaxa apthapitaxañapawa, inasa museo uta manqhanakaru imataxchispana jutiri pachanakana nayra pacha sarawinaka yatxatañataki kunjamsa q’ara jaqinakaxa aka markaru purinipxatana, ukanakaxa amuykipañakiskaspawa.

Jani ukhasti, wakisirakispawa jiwasa kasta jaqina unñaqapanaka sayt’ayaña, utt’ayaña markasa taypiru, markachirinakasana yatipxañapataki. Ukhamaraki, wakisiwa, yatxtawinaka qhanañchaña sarawisa tuqi.

 

L. Isaac Callizaya Limachi

Foto. Internet

04 agosto 2021

Titikaka wiñaya marka qutanxa challwaxa chhaqtataxiwa

 

L. Isaac Callizaya Limachi

Titikaka Wiñaya Marka Qutanxa qarachi challwaxa wali chhaqtataxiwa, janiwa nayra maranakhama utxiti. Mawri, Pejerrey uka challwanakasa wali juk’akiwa katutaxi, ukatwa chaninakapaxa wali irxatataxi.

Titikaka qutaxa jikxatasiwa Pirwa markampi, Bolivia markampi qurpachaski ukha chiqana. Ukhamaraki, uka qutaxa uka pachpa markaru jaljatawa. Pirwa tuqisti wali jach’a jayampi qutawa Chukuyto sutimpi uñt’ata. Aksa Bolivia tuqi uka qutasti Wiñaya Marka sutimpi uñt’atarakiwa. Aka Wiñaya Marka qutaxa janiwa wali jayampïkiti, yaqhipa chiqanakaxa wali juk’a jayampikiwa. Ukhamansti uka quta thiyanakanxa wali tutura ayrusa alintaraki, quta jamach’inakasa miranti, ukatsti janiwa challwaxa katuñataki utxiti.

Aka quta thiyanakanxa walja aymara markanakawa utt’ataraki, ukhamaraki “isla” wat’a markanakawa jikxatasi quta taypinxa. Uka markachirinakaxa, uywampi, yapumpi, ukhamaraki challwampiwa sarnaqasipxi sapuru. Qutaruxa mantatapiniwa challwa katuniñatakixa, thayasaya thayaskpana, jallusaya jalluskpana, janitï challwakaspana ukhaxa janiwa isisa manq’asa utskaspati, sasawa arst’apxi challwampi qänampi qamasiri jila kullakanakaxa.


Jichhurunakanxa aka quta markanakanxa, markachirinakaxa llakitakiwa qamasxapxaraki, kunatixa janiwa challwaxa wali nayrjamakxti, juk’a challwanakiwa mä arumanxa apst’anitaxi qutatxa. Yaqhipa quta markanakanxa, janiwa kuna wallaqi phayasiñatakisa utjkxiti, jani Qaracjhi, jani Mawri, jani Pijiriyasa katutakxiti. Yaqhipanakaxa wali jaya quta pampanakaruwa sarapxi, ukakatxa mä juk’xa katusisinipkarakiwa aljt’asiñataki.

Nayra maranakaxa walinwa challwaxa sapxiwa. Mä arumanxa, mä phisqa, suxta aruwawa katutanxa, jichaxa janiwa pä tunka challwaxa utxiti mä arumanxa. Uka maranakaxa, challwaxa waliwa utjanxa, ukatxa chanipaxa wali juk’akinwa, jichhurunakanxa challwaxa wali irxattatawa, ukata challwaxa janirakiwa utjkxiti, qullqininakakiwa challwxa manq’xi, sasawa llakita arst’apxi quta taypina jakasiri jila kullakanakaxa.

Challwaxa juk’ata juk’ata, marata maratjamawa chhaqtasiwayki aka Wiñaya Marka qutanxa. Trucha uka challwasa janirakiwa uywañjamäkiti, kunatixa janiwa jayampikiti aka qutaxa. Qhuri maranakaxa yant’atänwa Trucha uywañaxa sapa markanakana, ukatsti, kunapachatixa q’añu umaxa qutaru mantantxi ukhawa, uka trucha challwanakaxa jiwarxaraki.


Ukhama challwa jani utxipanxa, yaqhipa wayna tawaqunakaxa, jach’a markanakuru sarxapxi, qullqi katuya. Uka jach’a markanakanxa, challwa qhatunakasa uñakipt’atarakiwa, ukäkanxa, janipiniwa qarachixa challwaxa utjkxiti. Truchampi, Sawalumpi uka challwanakiwa wali inaski uka challwa qhatunakanxa.

Ukhamawa Titikaka Wiñaya Marka Qutanxa Challwaxa chhaqtaski. Amuyañaspawa kunjamakixanisa jakañaxa jutiri maranakaxa ukaka quta thiya markanakanxa.